Ngày 12 tháng 11 năm 2024, tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam sẽ diễn ra Lễ tiếp nhận tác phẩm hội họa của Vua Hàm Nghi: “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)”.
Vua Hàm Nghi (1871-1944), tên húy là Nguyễn Phúc Minh, tự hiệu Ưng Lịch, lên ngôi năm 1884, là hoàng đế thứ tám của vương triều Nguyễn. Sau khi kinh thành Huế thất thủ năm 1885, vua Hàm Nghi rời khỏi kinh thành và ban Chiếu Cần Vương, kêu gọi hào kiệt, sĩ phu và nhân dân yêu nước đứng lên giành lại độc lập, tự do cho dân tộc. Năm 1888, vua bị thực dân Pháp bắt và đưa đi lưu đày ở Algiers (thủ đô Algeria) năm 1889. Ông sống tại một biệt thư trên khu đồi El Biar, cách thủ đô Algiers khoảng 12 km, vẫn giữ theo phong tục nước nhà cho đến khi qua đời tháng 1 năm 1944.
Trong thời gian bị lưu đày, nhà vua theo học hội họa và điêu khắc, theo đuổi trường phái Ấn tượng và Hậu Ấn tượng. Trước khi tạ thế, ông đã để lại một gia tài đồ sộ về nghệ thuật bao gồm 91 bức tranh và các tác phẩm điêu khắc khác. Nhiều tác phẩm của ông được giới nghệ thuật biết đến qua các cuộc đấu giá và triển lãm tại Pháp.
Bức tranh sơn dầu “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)” do Vua Hàm Nghi sáng tác năm 1908, thể hiện quang cảnh đồng quê gần nhà ông ở Algiers. Phong cảnh hoàng hôn dưới góc nhìn ngược sáng là một trong những tác phẩm mang tính biểu tượng nhất của ông. Sử dụng phong cách chấm họa ảnh hưởng từ các họa sĩ Pháp vào cuối thế kỷ 19, tác giả đã làm cho màu sắc rực rỡ của buổi chiều tà trở nên rung động. Năm 1926, bức tranh được triển lãm tại phòng trưng bày Mantelet-Colette Weil ở Paris, với tựa đề “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)” và ký tên Tử Xuân.
Bức tranh sẽ được TS Lịch sử nghệ thuật Amandine Dabat, hậu duệ đời thứ năm của vua Hàm Nghi, đại diện gia đình vua Hàm Nghi trao tặng Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam,với mong muốn công chúng Việt Nam và du khách quốc tế có cơ hội được chiêm ngưỡng tác phẩm nghệ thuật của vị Hoàng đế bị lưu đày, người Nghệ sĩ ở Algiers ngay tại chính quê hương của ông.
Việc tiếp nhận và trưng bày bức tranh có ý nghĩa rất lớn đối với Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam nói riêng, và với nền mỹ thuật Việt Nam nói chung. Điều đó thể hiện thái độ trân trọng và ghi nhận nghĩa cử của gia đình vua Hàm Nghi hồi hương tác phẩm hội họa của nhà vua yêu nước, đồng thời tôn vinh những tấm lòng hảo tâm hiến tặng tác phẩm nghệ thuật cho Bảo tàng. Tác phẩm “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)” không chỉ bổ sung, làm giàu thêm cho bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, mà còn là nguồn tư liệu quý giá cho những nhà nghiên cứu lịch sử mỹ thuật cận – hiện đại Việt Nam cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20.
Trong khuôn khổ sự kiện, Thứ trưởng Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch Hoàng Đạo Cương đã trao Kỷ niệm chương vì sự nghiệp VHTTDL cho TS Lịch sử nghệ thuật Amandine Dabat, hậu duệ đời thứ năm của vua Hàm Nghi để ghi nhận sự tâm huyết, trách nhiệm và hào phóng của cá nhân bà Dabat và hậu duệ của Vua Hàm Nghi. Nhân dịp này, cũng đã diễn ra buổi Gặp gỡ báo chí và công chúng yêu nghệ thuật, và ra mắt sách “Hàm Nghi: Hoàng đế lưu vong – Nghệ sĩ ở Alger”.
Vua Hàm Nghi được họa sĩ Marius Reynaud đào tạo về mỹ thuật từ năm 1889. Marius Reynaud dạy ông tại nhà riêng ở Algiers, theo mô hình Trường Mỹ thuật ở Paris, hai lần một tuần trong hơn 15 năm. Ông học các kỹ thuật vẽ tranh sơn dầu, phấn màu, nghệ thuật vẽ chân dung, nghiên cứu khỏa thân, phong cảnh, tĩnh vật, cảnh quan kiến trúc, vv…
Hàm Nghi cũng được Léon Fourquet đào tạo về điêu khắc từ năm 1895 ở Algiers, sau đó ông được Auguste Rodin đào tạo từ năm 1899 ở Paris vào ba tháng hè, cứ hai năm một lần. Hàm Nghi đã chọn “春子” (“Tử Xuân”) làm nghệ danh cho mình. Đó là biệt danh mà ông được gọi khi còn nhỏ và ông đã dùng nó làm tên gọi trong suốt cuộc đời mình. Chính ông đã ký tên Tử Xuân vào bức tranh “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim” do ông sáng tác năm 1908 và được gia đình hiến tặng cho Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam năm 2024. Ông đã trưng bày các tác phẩm của mình 3 lần ở Paris: năm 1904 tại Bảo tàng Guimet (phấn màu khô), năm 1909 tại Phòng trưng bày Devambez (bản vẽ), năm 1926 tại Phòng trưng bày Mantelet – Colette Weil (12 tranh phấn màu, 38 tranh sơn dầu, 8 tác phẩm điêu khắc ).
Theo TS. Amandine Debat: “Tranh [Hàm Nghi] cấu trúc chặt chẽ, màu sắc chọn lọc, nội dung đi tìm cái đẹp của thiên nhiên, nhưng kín đáo, trầm buồn, u uẩn bởi nghệ thuật là phương tiện để thể hiện lòng hoài nhớ quê hương. Ông sáng tác nhiều tranh sơn dầu, phấn màu, điêu khắc đồng, thạch cao. Nếu như phần lớn chủ đề tranh là phong cảnh, thì trong điêu khắc, nhà vua thể hiện những khuôn mặt phụ nữ hay con người qua những bức tượng bán thân. Ông luôn luôn như một nghệ sĩ phương Tây và một nghệ nhân Việt Nam”.
Cho dù đã từng có thời gian chịu ảnh hưởng của Gauguin, Nabis, khuynh hướng Ấn tượng hay Hậu Ấn tượng, nhưng quan điểm nghệ thuật của Vua Hàm Nghi có những nét rất riêng. Đối với Hàm Nghi, hội họa, nghệ thuật chính là khoảng trời tự do. Ông chủ yếu vẽ tranh phong cảnh, một vài tranh chân dung, một vài lính thủy, mà không vẽ chủ đề chính trị.
Nhận xét về tranh phong cảnh của vua Hàm Nghi, TS. Nora Taylor viết: “Phong cảnh của Algieria trong tranh của Hàm Nghi được xem là sự kết nối đến nguồn cội với tư cách là một người đang khao khát trở về quê hương.”
Cả cuộc đời sống lưu đày, không lúc nào Hàm Nghi không khao khát tự do. Và ông đã tìm ra sự tự do cho tâm hồn theo cách riêng của mình. Nghệ thuật, chính xác hơn là hội họa và điêu khắc, đã mở ra chân trời tự do đó cho ông. Nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật, TS. Amandine Marie Anne Dabat là hậu duệ đời thứ năm của vua Hàm Nghi – chắt gái của công chúa Như Lý (con gái của vua Hàm Nghi). Bà là tiến sĩ lịch sử nghệ thuật (Đại học Sorbonne), thạc sĩ Việt Nam học (Đại học Paris 7-Diderot). Năm 2015, bà bảo vệ thành công luận án tiến sĩ tại Viện Lịch sử Nghệ thuật Quốc gia Pháp ( tại Paris) với đề tài liên quan đến vua Hàm Nghi: “Hàm Nghi: Hoàng đế lưu vong – Nghệ sĩ ở Alger”.
Cuốn sách “Hàm Nghi: Hoàng đế lưu vong – Nghệ sĩ ở Alger” do TS. Amandine Dabat biên soạn là một công trình nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp của vua Hàm Nghi, trong vai trò một vị vua yêu nước và là một nghệ sĩ tài hoa trong thời gian ông sống lưu vong tại Pháp và Algieria.