Ngày 09/12/2025, trong khuôn khổ Kỳ họp lần thứ 20 tổ chức tại thủ đô New Delhi, Ấn Độ, Ủy ban liên Chính phủ Công ước UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể (Công ước 2003) đã ghi danh di sản Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, đưa tổng số di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam trong các Danh sách của UNESCO lên con số 17.
Theo Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, Hồ sơ đề cử di sản văn hóa phi vật thể Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ của Việt Nam đáp ứng các tiêu chí ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, cụ thể:
- Tranh dân gian Đông Hồ gắn bó mật thiết với các lễ tiết quan trọng như Tết Nguyên Đán và Tết Trung Thu, cũng như các nghi lễ thờ cúng tổ tiên và thần linh. Ngày nay, chỉ còn một số ít gia đình tiếp tục duy trì nghề này, truyền lại tri thức và kỹ năng trong phạm vi gia đình và cho người học việc thông qua hướng dẫn trực tiếp và kèm cặp thực hành. Một số công đoạn như vẽ mẫu và khắc bản in đòi hỏi đào tạo chuyên sâu và tích lũy kinh nghiệm trong nhiều năm. Các bản khắc gỗ được xem như báu vật gia truyền, được truyền lại qua nhiều thế hệ.
- Số lượng nghệ nhân lành nghề đã giảm mạnh (theo hồ sơ đề cử, chỉ còn vài hộ gia đình duy trì nghề), do thế hệ trẻ ít quan tâm, nghề khó bảo đảm sinh kế, và nhu cầu sử dụng tranh in khắc gỗ trong các dịp lễ truyền thống giảm sút. Số người có tay nghề cao và tâm huyết theo đuổi nghề đã quá ít để duy trì việc truyền dạy và làm tranh, nên nghề cần được bảo vệ khẩn cấp.
- Kế hoạch bảo vệ đề ra bảy mục tiêu, bao gồm: mở các lớp truyền nghề, kiểm kê di sản, thiết kế mẫu, đa dạng hóa thị trường, cải thiện khả năng tiếp cận nguồn nguyên liệu, và cung cấp thiết bị bảo hộ cho nghệ nhân. Các hoạt động được đề xuất khả thi, phù hợp với mục tiêu và có tính bền vững, đồng thời đặt cộng đồng ở vị trí trung tâm.
- Hồ sơ cho thấy sự tham gia tích cực của cộng đồng, đặc biệt là các gia đình làm nghề, trong toàn bộ quá trình lập hồ sơ, thông qua các hoạt động kiểm kê và sự kiện công chúng.
- Di sản đã được đưa vào Danh mục kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể, được cập nhật thường xuyên với sự tham gia của cộng đồng.
Đồng thời, Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 khuyến nghị Việt Nam xem xét việc tích hợp di sản này vào hệ thống giáo dục, cả chính quy và phi chính quy, nhằm khuyến khích thế hệ trẻ hiểu và trân trọng tầm quan trọng của việc bảo vệ di sản.
Phát biểu ngay sau khi di sản được ghi danh, ông Hoàng Đạo Cương, Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Phó Chủ tịch Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam, Trưởng đoàn Việt Nam tham dự Kỳ họp nhấn mạnh việc UNESCO ghi danh “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp thể hiện sự đánh giá cao của cộng đồng quốc tế đối với những giá trị độc đáo, lịch sử và ý nghĩa nhân văn sâu sắc của dòng tranh dân gian đã gắn bó với đời sống văn hoá người Việt hàng trăm năm qua, đồng thời là sự ghi nhận kịp thời đối với một di sản đang đứng trước nguy cơ cao bị mai một.
Bên cạnh đó, việc ghi danh giúp nâng cao nhận thức của xã hội về tầm quan trọng của di sản, thúc đẩy sự quan tâm của thế hệ trẻ và khuyến khích các hoạt động hỗ trợ bảo vệ từ tổ chức đến cộng đồng. Hơn nữa, đây cũng là cơ hội để quảng bá hình ảnh văn hóa Việt Nam ra thế giới, góp phần nuôi dưỡng niềm tự hào dân tộc và bảo vệ tính đa dạng của bản sắc văn hóa Việt.
Thứ trưởng Hoàng Đạo Cương khẳng định các cơ quan Chính phủ Việt Nam sẽ tiếp tục quan tâm và hỗ trợ các địa phương cũng như cộng đồng chủ thể di sản trong việc bảo vệ các di sản phi vật thể để các di sản không chỉ được bảo vệ mà còn được trao truyền và phát huy sức sống bền vững.
Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ ở khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, hình thành khoảng 500 năm trước. Cộng đồng thực hành nghề đã tạo ra những bức tranh có đặc trưng riêng về chủ đề, kỹ thuật in, màu sắc và đồ họa bằng hình thức in khắc gỗ. Chủ đề tranh bao gồm tranh thờ, chúc tụng, lịch sử, sinh hoạt và phong cảnh, gắn với tục treo tranh vào Tết Nguyên Đán, Tết Trung Thu, thờ cúng tổ tiên và thờ thần. Các công đoạn sáng tác mẫu, khắc ván in, làm màu, in tranh đều được thực hiện bằng tay. Mẫu tranh được vẽ bằng bút lông, mực nho trên giấy bản và khắc trên ván gỗ thị. Màu sắc được chế biến từ nguyên liệu tự nhiên như màu xanh từ lá chàm, đỏ từ sỏi son, vàng từ hoa hòe và quả dành dành, trắng từ bột sò điệp phong hóa, đen từ tro lá tre và rơm nếp. Tranh được in úp ván với năm màu cơ bản trên giấy dó phủ hồ điệp, theo trình tự: đỏ trước, tiếp đến xanh, vàng, trắng và cuối cùng là ván nét màu đen.
Tính đến nay, cả nước đã 09 di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, 17 di sản văn hóa phi vật thể, 11 di sản tư liệu và 04 danh hiệu thành phố sáng tạo của UNESCO.
Trong đó, tỉnh Bắc Ninh có các di sản tiêu biểu được UNESCO ghi danh, gồm: 05 di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại (Quan họ Bắc Ninh, Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, Ca trù, Tín ngưỡng thờ Mẫu, Kéo co); 01 Di sản Văn hóa Thế giới liên tỉnh (Quần thể Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc), trong đó có các di tích quan trọng như Chùa Vĩnh Nghiêm; Mộc bản kinh phật chùa Vĩnh Nghiêm được đưa vào Danh mục Ký ức Thế giới khu vực Châu Á – Thái Bình Dương. Những di sản đó đã trở thành niềm vinh dự, tự hào không chỉ của người dân tỉnh Bắc Ninh mà còn là của nhân dân trên cả nước.
Trịnh Quốc Anh